Bartoszyce (dawniej Barsztyn, niem. Bartenstein, lit. Barštynas, prus. Bartanstabs) – miasto w północnej Polsce, w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie bartoszyckim, siedziba gminy wiejskiej. Miasto leży na Nizinie Sępopolskiej w dolnym biegu rzeki Łyny.

Miasto położone jest w krainie historycznej Prusy Dolne (na terenie dawnej plemiennej Barcji lub Natangii), kilkanaście kilometrów na północ od granic Warmii. Bartoszyce to miasto
o wielowiekowej historii i tradycji, łączące w sobie wpływy polskie, niemieckie i wschodnie.

W latach 1975–1998 Bartoszyce administracyjnie należały do województwa olsztyńskiego. Dzisiaj to ważny węzeł komunikacyjny oraz ośrodek administracyjny, usługowy i kulturalny województwa.

Toponimika nazwy miasta

Bartoszyce leżą na terytorium Barcji, jednej z historycznych krain dawnych Prus zamieszkiwanej, przez plemię Bartów. Obok rolnictwa, rozwijało się tu również pszczelarstwo zwane bartnictwem, od staropruskiego słowa bartis (po polsku barć), od czego być może zaczerpnięto nazwę krainy. Następnie Krzyżacy po podboju tych terenów wybudowali tu zamek, wokół którego szybko rozrosła się osada. Początkowo nosiła ona nazwę Rosenthal – w wolnym tłumaczeniu „Dolina Róż”. W 1332 wielki mistrz Zakonu Luther z Brunszwiku nadał miastu w akcie lokacyjnym nazwę Bartenstein, co można tłumaczyć na różne sposoby – jako kamień lub skałę Barcji (Bartów), bądź „toporowy kamień”. Polskie przyswojenia fonetyczne Bartoszyce i Barsztyn pojawiają się dopiero wraz kolonizacją mazurską Prus w okresie reformacji. Do 1945 r. w oficjalnym i powszechnym użyciu była jednak nazwa niemiecka. Dzisiejszą formę ustalono oficjalnie po włączeniu miasta do Polski.

Alternatywne pochodzenie nazwy miasta stosuje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z 1880. W haśle Bartoszyce podaje, iż pierwotna nazwa Bartenstein została nadana miastu na pamiątkę biskupa Bartłomieja, który przyczynił się do chrystianizacji Prus.

Historia

Krzyżacy wybudowali tu w 1240 r. jeden z pierwszych zamków warownych w Prusach Dolnych (obok zamku w Reszlu i Wissenburg koło Sępopola), przy którym na brzegu Łyny powstało osiedle. Jego założycielami byli najprawdopodobniej osadnicy pochodzący z Hesji lub z Brandenburgii, do których w późniejszym czasie dołączyli liczni osadnicy
z Mazowsza. Najpierw wzniesiono drewnianą strażnicę, a murowany zamek wybudowano po 1274. W 1326 nadano miastu przywilej lokacyjny i nazwę Rosenthal. W 1332 miasto lokowano ponownie, nadając mu nową nazwę Bartenstein. Tutejszy zamek był w wieku XIV i XV siedzibą prokuratora i należał do komturii w Bałdze. Zniszczony przez mieszczan na początku wojny trzynastoletniej nigdy nie został już odbudowany. Na miejscu zamku wybudowano w 1902 r. gmach starostwa. Miasto rozwinęło się z przyzamkowej „liszki’, czyli osady targowej. Przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim wystawił wielki mistrz Luther von Braunschweig (1332). W przywileju przeznaczono dotację na kościół, ale proboszcz pojawia się w dokumentach dopiero w 1345 r. Miasto szybko się rozwijało, w 1356 r. istniał już dom kupiecki, w 1359 r. wybudowano mury obronne, w 1361 r. były już dwa kościoły.
W XIV wymieniane są już trzy bramy: Królewiecka, Sąteczeńska (Młyńska) i Lidzbarska.

Akt oddania się stanów pruskich królowi Polski Kazimierzowi IV Jagiellończykowi i Koronie Królestwa Polskiego, 1454, Archiwum Główne Akt Dawnych

W 1454 miasto było członkiem Związku Pruskiego, na prośbę którego król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił wcielenie regionu do Królestwa Polskiego. Po wybuchu wojny trzynastoletniej jeszcze w tym samym roku mieszczanie zburzyli zamek krzyżacki. Po sześciu latach miasto zostało przejęte przez Krzyżaków, by po zakończeniu wojny na mocy pokoju toruńskiego w 1466 wrócić pod zwierzchnictwo Polski, tym razem jako lenno w rękach krzyżackich. Zacieśnienie więzów z Polską wskutek wasalizacji lennej Prus Książęcych w 1525 r., dobrze wpłynęło na rozwój miasta i okolic. Ożywił się handel zbożem, futrami, drewnem, chmielem, bursztynem. Złotym wiekiem w historii Bartoszyc był wiek XVI, jak również XVII. Miasto zaznaczyło rozwój we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. Zyskało miano drugiego miasta po Królewcu w Prusach Książęcych.

W 1432 r. liczba mieszkańców wynosiła 1500, w sto lat później jest już 4000. Świadectwem znaczenia miasta jest fakt, że w 1656 zjechali się tutaj król szwedzki Gustaw Adolf oraz książę pruski Fryderyk Wilhelm I, natomiast w 1661 w Bartoszycach obradował Sejm Pruski. W 1680 roku miasto zostało sklasyfikowane jako pierwsze pod względem rozwoju gospodarczego wśród 48 miast pruskich. W Bartoszycach i okolicach do 1945 roku posługiwano się dialektem języka dolnoniemieckiego – dialektem dolnopruskim z jego lokalną odmianą, gwarą Natangisch-Bartisch.

Zmierzch potęgi Rzeczypospolitej XVIII wieku odbił się bardzo niekorzystnie na sytuacji gospodarczej Bartoszyc. W latach 1788 i 1850 miasto nawiedziły duże pożary.

W 1742 w mieście utworzono superintendenturę Kościoła Ewangelickiego, która następnie w połowie XIX została połączona z superintendenturą frydlandzką. Zadaniem superintendenta z Bartoszyc był nadzór podlegających mu parafii oraz szkół.

Podczas wojen napoleońskich w 1807 r. Bartoszyce znajdowały się w centrum politycznych wydarzeń, gdyż spotkał się tu król Prus Fryderyk Wilhelm III Pruski z cesarzem Aleksandrem I. Cesarz chcąc utrzymać Prusy, w wojnie przeciwko Napoleonowi, po swojej stronie, zagwarantował im zatrzymanie polskich nabytków terytorialnych. Efektem spotkania było podpisanie 26 kwietnia 1807 traktatu bartoszyckiego, który był układem sojuszniczym przeciwko Napoleonowi.

W wyniku pruskiej reformy administracyjnej z 1818 r. Bartoszyce trafiają do okręgu – powiatu ziemskiego (landkreis), którego stolicą jest Frydland.

Bartoszyce dość wcześnie uzyskały bezpośrednie połączenia kolejowe z innymi miastami Prus Wschodnich.

• linia Bartoszyce – Głomno – Iława Pruska – Królewiec o długości 58,36 km, otwarta: 24.09.1866 r. (eksploatowana przez: Wschodniopruską Kolej Południową – Ostpreussische Südbahn)
• linia Bartoszyce – Wiatrowiec – Korsze – Kętrzyn o długości 45,25 km, otwarta: 1.11.1867 r. (eksploatowana przez: Wschodniopruską Kolej Południową – Ostpreussische Südbahn)
• linia Bartoszyce – Postehnen (węzeł kolejowy koło Frydlandu) o długości 29,60 km, otwarta: 1.07.1911 r. (eksploatowana przez: Pruskie Koleje Państwowe (Preussische Staatsbahnen)).
• linia Bartoszyce – Szwaruny o długości 7,0 km, otwarta: 10.08.1916 r. (eksploatowana przez: Pruskie Koleje Państwowe (Preussische Staatsbahnen)).

Poza koleją żelazną Bartoszyce uzyskały również połączenie telegraficzne w 1881 r. i telefoniczne w 1899 r. W tym czasie wymienia się już, iż miasto posiadało gimnazjum (dzisiejsze Liceum Ogólnokształcące im. S. Żeromskiego) oraz 7 jarmarków.

Dopiero koniec XIX wieku i początek XX wieku spowodował podniesienie miasta z upadku i wzrost zamożności. W 1902 do Bartoszyc przeniesiono siedzibę okręgu (powiatu) frydlandzkiego (nazwę na bartoszycki zmieniono dopiero w 1927 r.). Samo miasto zaczęło zmieniać charakter z rzemieślniczo-kupieckiego na urzędniczo-wojskowe. Według dostępnych danych w 1912 w Bartoszycach i okolicach działało 5 szkół.

Podczas I wojny światowej mieściła się tu siedziba niemieckiego feldmarszałka Paula von Hindenburga.

Bartoszyce w 1933 roku liczyło 8717 mieszkańców, natomiast w roku 1939 liczyło 11 268, a wraz z garnizonem wojskowym 12 912.

Na przełomie stycznia i lutego 1945 przez kilka dni prowadzono intensywne walki o Bartoszyce. W ich efekcie 4 lutego około 4 nad ranem armia rosyjska weszła do miasta. Szacuje się, iż podczas działań wojennych i wywołanych nimi pożarami miasto zostało zniszczone w około 50%.

Po wojnie miasto włączono do Polski. Jego dotychczasową, niemiecką ludność zastąpiono polskimi i ukraińskimi przesiedleńcami. Od 1946 roku siedziba powiatu. W czasach Polski Ludowej w mieście działała mleczarnia, Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego "Morena", drukarnia i gazownia.