W 1385 roku zawarto w Krewie unię pomiędzy Andegawenami a Władysławem Jagiełłą, która de facto włączała ziemie litewskie do Korony. I chociaż bardzo szybko ujawniły się na Litwie siły dążące do niezależności, to od tego momentu Wileńszczyzna dostała się w orbitę silnych wpływów polskich. Do XIX wieku i zmiany rozumienia słowa “naród”, większość szlachty i duchowieństwa działającego na tamtych obszarach naturalnie się spolonizowała. Polscy władcy nie musieli stosować tu siły ani represji - przynależność do polskiej kultury dawała lepsze możliwości rozwoju więc naturalnym było, że litewskie stany uprzywilejowane ciążyły ku niej.

Jeszcze w XIX wieku Adam Mickiewicz w “Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego” pisał:

„Litwin i Mazur bracia są; czyż kłócą się bracia o to, iż jednemu na imię Władysław, drugiemu Witolt? Nazwisko ich jedne jest: nazwisko Polaków”.

Jednak nadchodził czas budzenia się litewskiej świadomości narodowej. Było to zresztą na rękę władzom zaborczym, które żywioł polski uznawały za znacznie bardziej niebezpieczny od litewskiego. 


Podczas pierwszej wojny światowej proklamowano pierwszy rząd niepodległej Litwy tzw. Tarybę. Młode państwo dość szybko weszło w konflikt z odradzającą się Rzeczpospolitą na rzecz, której utraciło Wilno. Doprowadził do tego tzw. bunt generała Żeligowskiego czyli operacja wojskowa polegająca na pozorowanej niesubordynacji polskiego dowódcy, który wkroczył na Wileńszczyznę.

Współcześni historycy twierdzą, że rozbicie nowo powstałego państwa litewskiego nie byłoby dla sił polskich żadnym wyzwaniem. Prawdopodobnie zadecydowały tu sentymenty Piłsudskiego i błędna koncepcja budowy państw buforowych na wschodzie. Jednak włączenie w granice Rzeczpospolitej Wileńszczyzny zatrzymało lituanizację mieszkających tam Polaków.


Po klęsce Polski w kampanii wrześniowej Wilno przypadło Litwie, ale taki stan rzeczy nie utrzymał się długo, bo Stalin dość szybko zdecydował się na aneksję wszystkich republik nadbałtyckich. W roku 1941 do Wilna wkroczyły wojska niemieckie. W mieście rozwijał sieę bardzo silny ruch oporu zdominowany przez Armię Krajową. W lipcu 1944 rozpoczęła się operacja “Ostra Brama” dzięki której polscy partyzanci wspierani przez Armię Czerwoną wyzwolili miasto. Braterstwo broni zakończyło się jednak wraz z osiągnięciem sukcesu militarnego. Polscy żołnierze byli masowo aresztowani i zsyłani do obozów jenieckich bądź obozów pracy w głębi ZSRR. W obawie przed represjami Wileńszczyznę opuszczali też polscy mieszkańcy. Szacuje się, że w latach 1945-1946 z Litwy wyjechało ponad 100 tysięcy Polaków. Tragiczna historia Wileńszczyzny w XX wieku sprawiła, że Polacy z dominującej grupy etnicznej stali się tam mniejszością. Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości mieszkało ich tam ok. 250 tysięcy. Do roku 2016 liczba ta spadła o około 50 tysięcy. Trzeba jednak przyznać, że jest to nadal jedna z prężniej działających polskich mniejszości za granicami kraju. W Wilnie działa m. in. Polski Teatr, Uniwersytet Polski czy Związek Harcerstwa Polskiego. Wiele wileńskich zabytków ma też polskie tropy. Oto kilka przykładów.

żródło