Opis zaczerpnięty z wikipedii.

Wzniesiona w pierwszej połowie XIX wieku Cytadela Aleksandrowska, mimo uzupełnienia jej siedmioma fortami, nie spełniała wymagań stawianych przez rozwój technik wojennych, służąc głównie celom policyjnym. Wpływ na podjęcie decyzji o rozbudowie fortyfikacji w zachodnich częściach Rosji przyspieszyły wydarzenia końca lat siedemdziesiątych XIX wieku, a więc przede wszystkim kongres berliński i sojusz między Austro-Węgrami a Niemcami (dwuprzymierze).

Decyzję o przekształceniu Warszawy w twierdzę władze carskie podjęły w 1879 roku, samą budowę rozpoczęto z kilkuletnim opóźnieniem. Zaplanowano dwa pierścienie fortów, z których zewnętrzny obejmował także część miasta po prawej stronie Wisły, zaś wewnętrzny – tylko lewą. Ze względu na oszczędności twierdza zamknęła rozwijające się miasto na stosunkowo niewielkiej przestrzeni, co zahamowało terytorialny rozwój Warszawy na kilkadziesiąt lat. Budowę fortów rozpoczęto na wiosnę 1883 roku, zaś zakończono w 1890. Wzniesiono wtedy 20 fortów. Były to umocnienia ceglano-ziemne, posiadające osobne wały dla artylerii i piechoty oraz otoczone rowami, z reguły o narysie regularnych wielokątów.

Zapóźnienie techniczne Rosji sprawiło, że w momencie ukończenia były to już forty przestarzałe. W związku z tym już na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych nastąpiła modernizacja twierdzy. W jej ramach wybudowano 7 uzupełniających dzieł (punktów oporu) oraz dwa wchodzące w skład twierdzy obiekty linii Warszawa-Zegrze (Warszawski Rejon Forteczny). Przede wszystkim jednak zmodernizowano istniejące obiekty: wzmocniono stropy budowli betonem i dodatkowym nadkładem ziemi oraz zastąpiono ceglane obiekty bojowe (kaponiery) ich betonowymi odpowiednikami. Forty łączyły odcinki wałów z lokalnymi punktami oporu. Mimo tych zmian, standard fortyfikacji pozostawał daleko w tyle za osiągnięciami fortyfikacji niemieckiej bądź francuskiej. Forty warszawskie nie posiadały elementów pancernych oraz stanowisk umożliwiających ukrytą obserwację. Były jednak dobrze rozmieszczone w terenie; dużym nakładem środków zapewniono fortom dobre pole ostrzału. Umocnienia łączyła sieć dróg fortecznych; wzniesiono liczne zespoły koszarowe i magazynowe.

Łącznie Twierdza Warszawa składała się z 29 fortów i dużych punktów oporu; uzupełniały ją liczne lokalne, ziemne punkty oporu i baterie artyleryjskie. Jądro twierdzy niezmienne tworzyła Cytadela Aleksandrowska wraz z jej fortami. Tak ukształtowana twierdza weszła w skład Warszawskiego Rejonu Fortecznego.

Klęska Rosji w wojnie z Japonią (1904-1905) uświadomiła władzom Cesarstwa potrzebę reformy armii wraz z koniecznością oszczędności na niepriorytetowych kierunkach. Najważniejsza stała się reforma wojsk polowych; na przeszkodzie stały między innymi ogromne sumy wydatkowane na utrzymanie licznych twierdz, także tych na obszarze byłego Królestwa Polskiego. W związku z tym w dniu 31 stycznia 1909 roku car wydał rozkaz w sprawie kasacji twierdzy. W następnych latach rozpoczęto prace nad likwidacją umocnień. W pierwszej kolejności niszczono obiekty bojowe, mogące w późniejszym okresie utrudniać odbicie twierdzy, a więc kaponiery fortów. W dalszej przeprowadzano systematyczną rozbiórkę umocnień, poczynając od prawej strony Wisły. Prace postępowały z niewielką szybkością.

W 1913 roku, w związku z drastycznym pogorszeniem się sytuacji międzynarodowej, nastąpiła zdecydowana zmiana planów strategicznych Rosji. Podjęto decyzję o przywróceniu twierdzy w Warszawie do stanu bojowego. W związku z tym istniejące forty pospiesznie wzmacniano, rekonstruując część zniszczonych umocnień. Wznoszono między innymi nowe, betonowe kaponiery. Mimo tych prac w sierpniu 1915 roku Warszawa została poddana bez walki. Przed jej opuszczeniem wojska rosyjskie wysadziły najważniejsze obiekty forteczne, mosty i infrastrukturę kolejową.

Po 1918 roku władze polskie kontynuowały rozbiórkę umocnień. Prace te przerwano na kilka tygodni w lecie 1920 roku, kiedy to zaistniała konieczność przygotowania miasta do obrony przed wojskami Rosji Sowieckiej. Przygotowano wtedy od wschodu nowe trzy linie obronne, częściowo w oparciu o stare fortyfikacje. Po kończącym wojnę traktacie ryskim część fortów rozebrano, włączając ich tereny w porządek urbanistyczny miasta; inne mieściły jednostki wojskowe czy zakłady zbrojeniowe.

W 1939 roku forty dawnej twierdzy zostały obsadzone przez polskich obrońców miasta. Wiele z nich, jak Fort IX ("Czerniaków") było miejscem bardzo ciężkich walk z Niemcami. W okresie okupacji niemieckiej forty spełniały głównie funkcje magazynowe.

W okresie powojennym los fortów był różny. Zabrakło spójnego planu urbanistycznego ich zagospodarowania, także w ostatnich latach. Większość obiektów obsadzało Wojsko Polskie, w późniejszym okresie przekazując je np. na potrzeby ogródków działkowych. Pojedyncze forty przeznaczono na cele rekreacyjne. Wiele fortów zostało opuszczonych; w ostatnich latach postępuje ich ciągła dewastacja. Wiele obiektów znajdujących się w rękach prywatnych, ulega zniszczeniu.

Mimo tych negatywnych zjawisk, twierdza nadal posiada ogromny potencjał jako cenny zabytek położony w obrębie stolicy Polski. Można mieć nadzieję, że przyszłość przyniesie odpowiednią wizję wykorzystania umocnień i uchronienia ich przed zagładą.

fot: Meteor2017

W 2000 powstała uchwała rady miasta w sprawie ustaleń wiążących gminy warszawskie przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla systemu fortecznego XIX-wiecznej Twierdzy Warszawa. W uchwale tej oprócz ustaleń i słownika pojęć znalazła się też lista 28 obiektów:

• Fort Siergiej (Sokolnickiego, Czarnieckiego),
• Fort Aleksiej (Traugutta),
• Fort Władimir (Legionów, Sanguszki),
• Fort Śliwickiego (Jasińskiego),
• Dzieło flankujące pośrednie Buraków,
• Fort P -Parysów (Bema, Powązkowski) wraz z wałem międzyfortowym między Burakowem a fortem P),
• Dzieło flankujące pośrednie (na północ od fortu W),
• Punkt oporu Cze-Czyste (Odolany),
• Fort Szcza-Szczęśliwice,
• Punkt oporu Rakowiec wraz z wałem międzyfortowym (na wschód od pkt. oporu Rakowiec),
• Fort M -Mokotów wraz z wałem międzyfortowym (na zachód od fortu M) (tzw. Fosą Mokotowską),
• Fort Cze-Czerniaków (Mokotów II, Królikarnia, Idzikowskiego, Piłsudskiego, Legionów Dąbrowskiego) wraz z wałem międzyfortowym (na zachód od fortu Cze),
• Wał międzyfortowy (na wschód od fortu Cze),
• Wał międzyfortowy (między Jeziorkiem Czerniakowskim a Baterią X),
• Fort I (Bielany),
• Fort II (Wawrzyszew, Chomiczówka),
• Fort A (IIA, Babice, Radiowo, Fosa Babicka),
• Fort III (Blizne, Groty, Fosa Groty),
• Fort IV (Chrzanów),
• Fort V (Włochy),
• Fort VI (Okęcie),
• Fort VII (Fosa Zbarska, Paluch, Na Paluchu),
• Fort Służewiec,
• Fort VIII (Służew),
• Fort IX (Czerniaków, Fosa Dąbrowskiego),
• Bateria X (Augustówka, Fosa Siekierkowska),
• Punkt oporu Zacisze,
• Fort XIII (Lewicpol, Zacisze).

Dodatkowo w ramach geościeżki można zdobyć kesze umieszczone w Fortach linii Warszawa - Zegrze.

Ścieżka będzie się rozrastać wraz z zakładaniem nowych keszy.